Home
Dubbele binding
In 1955 schreven Gregory Bateson (1904-1980) e.a. een artikel
waarin zij gewag maakten van hun onderzoek naar een nieuwe theorie over
Schizofrenie. De theorie luidt als volgt: Schizofrenie doemt op in een
omgeving waarin het kind doorlopend gevangen wordt in "dubbele
bindingen" - situaties waarin het, wat het ook doet, het nooit goed
doet . De kern van deze theorie is Bertrand Russell's "Theorie van
Logische Typen", die Bateson toepast op de communicatie; in het
bijzonder op de communicatie tussen ouder en kind. Het idee is het
volgende: bepaalde communicatie- vaak echt belangrijke communicatie -
gaat OVER communicatie. De wijze van deze meta-communicatie is
doorgaans, maar niet altijd, non-verbaal: lichaamshouding, gebaren,
gezichtsuitdrukking, intonatie enz. We hebben deze informatie nodig om
te bepalen wat mensen ECHT bedoelen; of ze serieus zijn of een grapje
maken, of wat dan ook. Schizofrenen zijn uitgesproken slecht in deze
vorm van communicatie, zowel in het geven als ontvangen daarvan.
Waarom? Bateson en zijn collega's stelden de theorie op dat
Schizofrenen door herhaaldelijke "dubbele bindingen" (de term is van
Bateson) geconditioneerd zijn om alle meta-communicatie te negeren.
Vreemd genoeg is deze gigantische en in vele opzichten vermoeiende
blinde vlek noodzakelijk voor hun overleving.
Hier volgt de beschrijving van Bateson van de drie algemene kenmerken
van de "dubbele binding":
1) Het individu is gewikkeld in een intense
relatie; dat betekent, een relatie waarin hij voelt dat het van vitaal
belang is dat hij zorgvuldig onderscheid maakt wat voor boodschap er
meegedeeld wordt, zodat hij een passend antwoord kan geven.
2) Tevens is het individu gevangen in een
situatie waarin de andere persoon in de relatie twee soorten
boodschappen uit, waarbij de ene de andere ontkent
3) Bovendien is het individu niet in
staat commentaar op de gegeven boodschap te geven omdat hij de twee
boodschappen niet kan ontwarren en dus niet weet waarop hij moet
antwoorden, wat betekent dat hij geen meta-communicatieve uitspraak kan
doen.
Als we wat concreter worden zal Bateson's theorie - en de reden
waarom ik deze vermeld - duidelijker worden.
Bateson gaat uit van het idee van de "dubbele binding" om de
hypothese van de algemene kenmerken van een "Schizofreen" gezin - dat
wil zeggen, een gezin dat in staat is een Schizofreen gezinslid te
produceren (Bateson bepaalde veel van het theoretische kader van wat
later de Gezinssysteem-therapie werd, temidden van andere op het gezin
gebaseerde therapie-modellen) in het leven te roepen. Opnieuw zijn er
drie voorwaarden:
1) Een kind, waarvan de moeder angstig wordt en
zich terugtrekt als het kind op haar als een liefhebbende moeder
appelleert. Dat wil zeggen, dat alleen al het bestaan van het kind een
speciale betekenis voor de moeder heeft en dat haar angst en
vijandigheid opwekt als het gevaar van intiem contact dreigt .
2) Een moeder voor wie de angst- en vijandige
gevoelens ten opzichte van het kind niet acceptabel zijn, en wier
manier om deze te ontkennen is om openlijk liefhebbend gedrag te
vertonen om het kind te verleiden om op haar als op een
liefhebbende moeder te reageren en zich van het kind terug te trekken
als het dat niet doet.
3) De afwezigheid van iemand in het gezin, die
kan ingrijpen in de verhouding tussen moeder en kind en die het kind
kan steunen ten opzichte van de betreffende tegenstrijdigheden.
Bateson geeft het volgende voorbeeld om duidelijk te maken hoe dit
werkt:
Als bijvoorbeeld de moeder zich vijandig (of aardig) ten opzichte
van haar kind begint te voelen en zich tevens genoodzaakt ziet zich
ervan terug te trekken, zou ze kunnen zeggen: "ga naar bed, je bent erg
moe en ik wil dat je gaat slapen." Deze openlijke liefhebbende
mededeling is bedoeld om een gevoel te ontkennen, wat onder woorden
gebracht zou kunnen worden als: "ga uit mijn ogen, want ik heb genoeg
van je". Als het kind haar meta-communicatieve signalen juist
onderscheidt, zou het het feit onder ogen moeten zien dat zij én hem
niet moet én hem belazert met haar liefhebbende gedrag. Hij zou dan
"gestraft" worden door de verschillende boodschappen juist te leren
onderscheiden. Daarom zal het eerder geneigd zijn het idee dat hij moe
is te accepteren dan zijn moeders bedrog te onderkennen. Dat betekent
dat hij zichzelf over zijn eigen inwendige toestand moet bedriegen ten
einde moeder in haar bedrog te steunen. Om bij haar te overleven moet
hij zijn eigen interne evenals de boodschappen van anderen verkeerd
interpreteren.
Bateson levert een tweede voorbeeld, deze keer van een echt geval,
om het destructiemechanisme verder toe te lichten:
Een jonge man die aardig was opgeknapt van een acute schizofrene
episode, werd in het ziekenhuis door zijn moeder bezocht. Hij was blij
haar te zien en spontaan legde hij zijn arm rond haar schouders, waarop
zij verstijfde. Hij trok zijn arm terug en zij vroeg: "Hou je niet meer
van me?" Daarop bloosde hij en zei zij, "Liefje, je moet niet zo gauw
verlegen en bang voor je gevoelens zijn." De patiënt kon nog maar een
paar minuten bij haar blijven en na haar vertrek viel hij een verpleger
aan en werd in de isoleer opgesloten.
Het zou ronduit duivels zijn als de moeder enig idee had van wat ze
deed, wat natuurlijk niet zo is. Bateson merkt het volgende op:
1) De reactie van de moeder van het niet
accepteren van het hartelijk gebaar van haar zoon wordt meesterlijk
toegedekt door haar veroordeling van hem over het feit dat hij zich
terugtrekt, en de patiënt ontkent zijn kijk op de situatie door haar
veroordeling te accepteren.
2) De uitspraak: "hou je niet meer van me'"
lijkt in deze context in te houden: (a) "Ik ben lief." (b) "Je moet van
me houden en als je dat niet doet ben je slecht of heb je het mis." (c)
"Terwijl je eerder van me hield, doe je dat nu niet meer." en zo wordt
het brandpunt verlegd van zijn geuite genegenheid naar zijn onvermogen
om toegenegen te zijn. Aangezien de patiënt haar ook gehaat heeft,
staat zij hier sterk en hij beantwoordt met gepaste schuld, die zij
vervolgens aanvalt.
Dit is genoeg om iemand gek te maken, en volgens Bateson, gebeurt
dat ook.
De menselijke communicatie is vergeven van dubbele
bindingen, dubbele boodschappen, dubbele agenda's, verborgen agenda's,
mensen die niet zeggen wat ze denken, die iets anders laten zien dan ze
zeggen, impliciete boodschappen, verborgen bedoelingen, manipulatie,
bedrog en zelfbedrog.
Opvoeders die zeggen dat ze van hun kinderen houden en boos op ze
worden, die hun eigen onbehagen en frustraties op hun kinderen
afreageren en vinden dat hun kinderen van hen moeten houden, die
zichzelf niet begrijpen en niet begrijpen dat hun kinderen hen niet
begrijpen. Opvoeders die hun angsten, zorgen, verdriet en onzekerheden
verdringen en doen alsof er niets aan de hand is, die zich flink
houden, vrolijk doen, grapjes en toespelingen maken, en kinderen die
feilloos de discrepantie tussen verbale en non-verbale communicatie
onderscheiden en daar niets van begrijpen. één grote mystificatie en
dat ook nog allemaal met goede bedoelingen. Om gek en gestoord van te
worden en dat worden ze dan ook, even gek en gestoord als hun
opvoeders. Kinderen moeten leren om zich van alles af te sluiten, waar
hun opvoeders zich ook voor afgesloten hebben, het spel mee te spelen
wat hun opvoeders spelen, even "normaal" te doen als hun "normale"
opvoeders, om zo de mystificatie in stand te houden. Ze moeten leren
deze wereld "normaal" te vinden, deze manier waarop mensen met elkaar
communiceren, te geloven dat ze het zo goed hebben, dat het leuk en
gezellig is, dat ze in een fantastische wereld leven, dat ze niet mogen
klagen en niet ondankbaar mogen zijn, dat ze hun opvoeders niet mogen
teleurstellen en dat ze verantwoordelijk zijn voor het geluk en ongeluk
van hun opvoeders.
En als ze niet meer in staat zijn om aan alle tegenstrijdigheden te
voldoen, als ze het spel doorhebben en niet meer mee kunnen en willen
spelen, worden ze door de "normalen" krankzinnig verklaard,
onaanpasbaar, niet te corrigeren, onopvoedbaar, oninvoelbaar, gestoord,
onmaatschappelijk en raar en een horde van hulpverleners stort zich op
de ongelukkige om hem te laten zien hoe begerenswaardig deze wereld is
en hoe ze een zinvol radertje in het mechaniek kunnen worden en hoe
prettig de "normalen" het zouden vinden als ze weer "gewoon" zouden
doen en het spel weer mee zouden willen spelen. Eigenlijk is het
verbijsterend dat mensen er niet massaal uit stappen en nog meer
verbijsterend dat de "normalen" zich er elke keer weer over verbazen
als iemand zich suïcideert, in een depressie verzeilt of gewoon kanker
krijgt, als een tragische verkapte suïcide. Niet meer in staat het
bizarre spel mee te spelen. Niemand mag de waarheid aan het licht
brengen, want de sancties zijn meedogenloos. Klokkenluiders moeten
altijd en overal hangen. Het Westen heeft zoveel kritiek gehad op de
psychiatrie in het voormalige Oostblok, waar dissidenten in
psychiatrische inrichtingen werden opgesloten. Het is in het Westen
nooit anders geweest, maar zoveel geraffineerder en zo subtiel, dat ook
dat niemand doorheeft. Dat is de balk in het eigen oog van onze
psychiatrie.
Aanpassing levert lichamelijke symptomen en weigeren of
niet in staat zijn je aan te passen, maakt krankzinnig.
Vluchten kan niet, tenzij je totaal met het systeem breekt en een
toeschouwer wordt.
"Wordt voorbijgangers", staat er in het Thomasevangelie (logion 42)
Naar boven
|