Dubbele binding

In 1955 schreven Gregory Bateson (1904-1980) e.a. een artikel waarin zij gewag maakten van hun onderzoek naar een nieuwe theorie over Schizofrenie. De theorie luidt als volgt: Schizofrenie doemt op in een omgeving waarin het kind doorlopend gevangen wordt in "dubbele bindingen" - situaties waarin het, wat het ook doet, het nooit goed doet . De kern van deze theorie is Bertrand Russell's "Theorie van Logische Typen", die Bateson toepast op de communicatie; in het bijzonder op de communicatie tussen ouder en kind. Het idee is het volgende: bepaalde communicatie- vaak echt belangrijke communicatie - gaat OVER communicatie. De wijze van deze meta-communicatie is doorgaans, maar niet altijd, non-verbaal: lichaamshouding, gebaren, gezichtsuitdrukking, intonatie enz. We hebben deze informatie nodig om te bepalen wat mensen ECHT bedoelen; of ze serieus zijn of een grapje maken, of wat dan ook. Schizofrenen zijn uitgesproken slecht in deze vorm van communicatie, zowel in het geven als ontvangen daarvan. Waarom? Bateson en zijn collega's stelden de theorie op dat Schizofrenen door herhaaldelijke "dubbele bindingen" (de term is van Bateson) geconditioneerd zijn om alle meta-communicatie te negeren. Vreemd genoeg is deze gigantische en in vele opzichten vermoeiende blinde vlek noodzakelijk voor hun overleving.
Hier volgt de beschrijving van Bateson van de drie algemene kenmerken van de "dubbele binding":

1) Het individu is gewikkeld in een intense relatie; dat betekent, een relatie waarin hij voelt dat het van vitaal belang is dat hij zorgvuldig onderscheid maakt wat voor boodschap er meegedeeld wordt, zodat hij een passend antwoord kan geven.

2) Tevens is het individu gevangen in een situatie waarin de andere persoon in de relatie twee soorten boodschappen uit, waarbij de ene de andere ontkent

3) Bovendien is het individu niet in staat commentaar op de gegeven boodschap te geven omdat hij de twee boodschappen niet kan ontwarren en dus niet weet waarop hij moet antwoorden, wat betekent dat hij geen meta-communicatieve uitspraak kan doen.

Als we wat concreter worden zal Bateson's theorie - en de reden waarom ik deze vermeld - duidelijker worden.

Bateson gaat uit van het idee van de "dubbele binding" om de hypothese van de algemene kenmerken van een "Schizofreen" gezin - dat wil zeggen, een gezin dat in staat is een Schizofreen gezinslid te produceren (Bateson bepaalde veel van het theoretische kader van wat later de Gezinssysteem-therapie werd, temidden van andere op het gezin gebaseerde therapie-modellen) in het leven te roepen. Opnieuw zijn er drie voorwaarden:

1) Een kind, waarvan de moeder angstig wordt en zich terugtrekt als het kind op haar als een liefhebbende moeder appelleert. Dat wil zeggen, dat alleen al het bestaan van het kind een speciale betekenis voor de moeder heeft en dat haar angst en vijandigheid opwekt als het gevaar van intiem contact  dreigt .

2) Een moeder voor wie de angst- en vijandige gevoelens ten opzichte van het kind niet acceptabel zijn, en wier manier om deze te ontkennen is om openlijk liefhebbend gedrag te vertonen  om het kind te verleiden om op haar als op een liefhebbende moeder te reageren en zich van het kind terug te trekken als het dat niet doet.

3) De afwezigheid van iemand in het gezin, die kan ingrijpen in de verhouding tussen moeder en kind en die het kind kan steunen ten opzichte van de betreffende tegenstrijdigheden.

Bateson geeft het volgende voorbeeld om duidelijk te maken hoe dit werkt:

Als bijvoorbeeld de moeder zich vijandig (of aardig) ten opzichte van haar kind begint te voelen en zich tevens genoodzaakt ziet zich ervan terug te trekken, zou ze kunnen zeggen: "ga naar bed, je bent erg moe en ik wil dat je gaat slapen." Deze openlijke liefhebbende mededeling is bedoeld om een gevoel te ontkennen, wat onder woorden gebracht zou kunnen worden als: "ga uit mijn ogen, want ik heb genoeg van je". Als het kind haar meta-communicatieve signalen juist onderscheidt, zou het het feit onder ogen moeten zien dat zij én hem niet moet én hem belazert met haar liefhebbende gedrag. Hij zou dan "gestraft" worden door de verschillende boodschappen juist te leren onderscheiden. Daarom zal het eerder geneigd zijn het idee dat hij moe is te accepteren dan zijn moeders bedrog te onderkennen. Dat betekent dat hij zichzelf over zijn eigen inwendige toestand moet bedriegen ten einde moeder in haar bedrog te steunen. Om bij haar te overleven moet hij zijn eigen interne evenals de boodschappen van anderen verkeerd interpreteren.

Bateson levert een tweede voorbeeld, deze keer van een echt geval, om het destructiemechanisme verder toe te lichten:

Een jonge man die aardig was opgeknapt van een acute schizofrene episode, werd in het ziekenhuis door zijn moeder bezocht. Hij was blij haar te zien en spontaan legde hij zijn arm rond haar schouders, waarop zij verstijfde. Hij trok zijn arm terug en zij vroeg: "Hou je niet meer van me?" Daarop bloosde hij en zei zij, "Liefje, je moet niet zo gauw verlegen en bang voor je gevoelens zijn." De patiënt kon nog maar een paar minuten bij haar blijven en na haar vertrek viel hij een verpleger aan en werd in de isoleer opgesloten.

Het zou ronduit duivels zijn als de moeder enig idee had van wat ze deed, wat natuurlijk niet zo is. Bateson merkt het volgende op:

1) De reactie van de moeder van het niet accepteren van het hartelijk gebaar van haar zoon wordt meesterlijk toegedekt door haar veroordeling van hem over het feit dat hij zich terugtrekt, en de patiënt ontkent zijn kijk op de situatie door haar veroordeling te accepteren.

2) De uitspraak: "hou je niet meer van me'" lijkt in deze context in te houden: (a) "Ik ben lief." (b) "Je moet van me houden en als je dat niet doet ben je slecht of heb je het mis." (c) "Terwijl je eerder van me hield, doe je dat nu niet meer." en zo wordt het brandpunt verlegd van zijn geuite genegenheid naar zijn onvermogen om toegenegen te zijn. Aangezien de patiënt haar ook gehaat heeft, staat zij hier sterk en hij beantwoordt met gepaste schuld, die zij vervolgens aanvalt.

Dit is genoeg om iemand gek te maken, en volgens Bateson, gebeurt dat ook.

De menselijke communicatie is vergeven van dubbele bindingen, dubbele boodschappen, dubbele agenda's, verborgen agenda's, mensen die niet zeggen wat ze denken, die iets anders laten zien dan ze zeggen, impliciete boodschappen, verborgen bedoelingen, manipulatie, bedrog en zelfbedrog.

Opvoeders die zeggen dat ze van hun kinderen houden en boos op ze worden, die hun eigen onbehagen en frustraties op hun kinderen afreageren en vinden dat hun kinderen van hen moeten houden, die zichzelf niet begrijpen en niet begrijpen dat hun kinderen hen niet begrijpen. Opvoeders die hun angsten, zorgen, verdriet en onzekerheden verdringen en doen alsof er niets aan de hand is, die zich flink houden, vrolijk doen, grapjes en toespelingen maken, en kinderen die feilloos de discrepantie tussen verbale en non-verbale communicatie onderscheiden en daar niets van begrijpen. één grote mystificatie en dat ook nog allemaal met goede bedoelingen. Om gek en gestoord van te worden en dat worden ze dan ook, even gek en gestoord als hun opvoeders. Kinderen moeten leren om zich van alles af te sluiten, waar hun opvoeders zich ook voor afgesloten hebben, het spel mee te spelen wat hun opvoeders spelen, even "normaal" te doen als hun "normale" opvoeders, om zo de mystificatie in stand te houden. Ze moeten leren deze wereld "normaal" te vinden, deze manier waarop mensen met elkaar communiceren, te geloven dat ze het zo goed hebben, dat het leuk en gezellig is, dat ze in een fantastische wereld leven, dat ze niet mogen klagen en niet ondankbaar mogen zijn, dat ze hun opvoeders niet mogen teleurstellen en dat ze verantwoordelijk zijn voor het geluk en ongeluk van hun opvoeders.
En als ze niet meer in staat zijn om aan alle tegenstrijdigheden te voldoen, als ze het spel doorhebben en niet meer mee kunnen en willen spelen, worden ze door de "normalen" krankzinnig verklaard, onaanpasbaar, niet te corrigeren, onopvoedbaar, oninvoelbaar, gestoord, onmaatschappelijk en raar en een horde van hulpverleners stort zich op de ongelukkige om hem te laten zien hoe begerenswaardig deze wereld is en hoe ze een zinvol radertje in het mechaniek kunnen worden en hoe prettig de "normalen" het zouden vinden als ze weer "gewoon" zouden doen en het spel weer mee zouden willen spelen. Eigenlijk is het verbijsterend dat mensen er niet massaal uit stappen en nog meer verbijsterend dat de "normalen" zich er elke keer weer over verbazen als iemand zich suïcideert, in een depressie verzeilt of gewoon kanker krijgt, als een tragische verkapte suïcide. Niet meer in staat het bizarre spel mee te spelen. Niemand mag de waarheid aan het licht brengen, want de sancties zijn meedogenloos. Klokkenluiders moeten altijd en overal hangen. Het Westen heeft zoveel kritiek gehad op de psychiatrie in het voormalige Oostblok, waar dissidenten in psychiatrische inrichtingen werden opgesloten. Het is in het Westen nooit anders geweest, maar zoveel geraffineerder en zo subtiel, dat ook dat niemand doorheeft. Dat is de balk in het eigen oog van onze psychiatrie.

Aanpassing levert lichamelijke symptomen en weigeren of niet in staat zijn je aan te passen, maakt krankzinnig.

Vluchten kan niet, tenzij je totaal met het systeem breekt en een toeschouwer wordt. 
"Wordt voorbijgangers", staat er in het Thomasevangelie (logion 42)

Naar boven