LE CONCILE D'AMOUR

Inleiding door André Breton bij de eerste Franse vertaling, 1964.

De afgrond van het Kwaad, voor zover dat een probleem is voor die enkele keer dat je je daar overheen buigt, valt op door de onbetrouwbaarheid van het koord dat de mensen door hun handen laten gaan als ze daarin afdalen en waar ze zo mogelijk weer langs omhoog kunnen klimmen. De bodem raken is nooit meer dan alleen maar contact maken met haar kleverige overvloed en gruwelen ervaren zonder daar, in het licht van een flikkerende lamp, de grenzen van te kunnen bepalen, en mensen evenmin, zonder een bedrieglijke kunstgreep, overtuigd kunnen raken van de noodzaak ervan. Die kunstgreep bestaat uit het inprenten van het idee van het al dan niet erfzondige Zondige, waarover je je niet genoeg kunt verbazen en waarvan je niet genoeg kunt betreuren, dat het doorgaans is beschouwd als een aanvaardbare en toereikende reden, ondanks alle flagrante onrecht dat zij laat voortbestaan, namelijk een monsterlijke wanverhouding tussen enerzijds een vermeend vergrijp, verankerd in het onheuglijke, mythische en uiteindelijk onbepaalde (omdat het symbolisch zo dubbelzinnig is) en anderzijds doordat het wordt ingedamd in de vorm van nog ergere lichamelijke en andere straffen, die zonder onderscheid en onherroepelijk aan de gehele mensheid worden opgelegd. Dat gevoel van uitzinnige en onontkoombare bloedwraak kan zonder twijfel geen ijverigere verdedigers vinden dan in de predikers van een religie, die steeds meer geneigd is geweest haar god te verwarren met het instrument van zijn straf, door daaraan de betekenis toe te kennen van 'afkopen', waaraan men een voorbeeld kon nemen en aan ellende de betekenis te geven van 'beproevingen', die zij bijna beschouwt als een overtuigend kenmerk van goddelijke zorgzaamheid.

De bodem van de afgrond: waarom dan het Kwaad?... Samen met die vraag, die van hen uitgaat als vurige warrelingen en verzengende stoffen, zijn daar dan alle grote geesten - van allerlei pluimage - al die mensen die merkten dat zij daar terecht waren gekomen, en daaruit berichten hebben gestuurd naar de oppervlakte, in de vorm van - haast onvoorstelbaar - een bloeiende twijg (liefde, bij gebrek aan levenswijsheid), of een niet minder mooie door de bliksem getroffen tak. Sommigen van hen zijn daarin terecht gekomen door dogmatisch bedrog, waardoor ze zich gedwongen hebben gevoeld om daar zelf te gaan kijken en koste wat het kost een oplossing te vinden die met hun geweten strookte. De gruwelijkheid van het Kwaad, dat vereist is om het leven vorm te geven, waardoor anderen onverhoeds zijn aangevallen, door hen voor altijd in opstand te laten komen tegen een dogma, dat pretendeert op het bestaan van dat Kwaad en zijn weerspiegeling op ons, de menselijke vrijheid te kunnen grondvesten en zo een manier te vinden om dat onontkoombaar te maken. Het zijn niet per se de minst grote mensen. Tussen het ene en andere soort kan alleen bekrompenheid van geest de mate van prioriteit geven. Dat is diezelfde door bliksemschichten doorkliefde donderwolk, die ons, maar dan in hun eigen tijd, bij Dante en Milton brengt, bij Bosch en Swift, bij sommige gnostici, bij Gilles de Retz en Sade, bij Lewis en Maturin, bij de Goethe van de Tweede Faust en de Hugo van zijn laatste bundels, bij Lequier, Nietzsche, Baudelaire, Lautréamont en Rimbaud. De poëzie, die onbestemd behagen in hen schept, laat niet toe dat hun uitspraken, gedragen op de golflengte van de storm, in tweeën worden verdeeld. Nog voor wij ook maar de gelegenheid hebben om tot onszelf te komen, voordat er sprake van kan zijn dat wij ons hebben kunnen terugtrekken op onze eerdere posities, werpen zij ons middenin het echte drama.

Het wordt tijd om op dat schip, gesmeed van enorme platen, waarvan de meest naargeestige niet de minst stralende zijn, ook Oskar Panizza te ontwaren. Gezien de partituur die hij aanvalt, is het strijkje waardoor wij worden geboeid, niet gespeend van de schrille klanken waartoe alleen zijn instrument in staat is. Oog in oog met het Kwaad en zijn poging tot rechtvaardiging op het theologische vlak, plaatsen Sade en de Lautreamont de steigerende mens, die op elke manier zijn seksuele en intellectuele opwinding inzet, om het bedrog te verdrijven en de wereldse boeien te verbreken. Zij maken vooral gebruik van vervloeken en uitdagen, waarbij humor slechts een laatste toevlucht is, hoewel de langdurige spanning waaraan zij ons blootstellen de reden van afhaken kan zijn. Bij Panizza daarentegen - en nog meer bij zijn landgenoot Christian-Dietrich Grabbe - is het spot die het spel drijft, en samen met de regenwolken een met geestigheid verzadigde windvlaag meevoert. Vanaf het begin gaat het daarbij over personificaties van 'het heilige,' dat tal van onze tijdgenoten nog steeds eerbiedigen, terwijl er onder de ongelovigen maar uiterst weinigen zijn die vinden dat zij dat taboe moeten overtreden. In de verdediging die hij over zijn stuk zou aanvoeren voor de Koninklijke rechtbank in München, zou de schrijver van het Liefdesconcilie zich wat dat betreft wel degelijk beroepen op precedenten, maar slaagde er niet in om het belangrijkste bezwaar te ontkrachten: dat hij over nog andere bronnen had beschikt en veel verder was gegaan dan zijn voorgangers. Als wij het met elkaar eens zijn dat hij de geest van opstand volstrekt onvoorzien naar die periode heeft getild en vervolgens verboden heeft getart, die ook nog in onze tijd gelden, is het aannemelijk dat men door de reactie van de toeschouwers gedwongen zal worden om het doek voor het einde van de eerste scène te laten zakken.

De geniale vondst, van het soort die de atmosfeer zo hevig mogelijk in vuur en vlam zet, bestaat hier uit het bepalen van een uiterst gevoelig punt van waaruit hij - nogal dichtbij onszelf en in een tijd waarbij wij ons een beetje betrokken voelen - het verband laat spelen met "het gevolg" daarvan, wat religieus als een gegeven wordt beschouwd, namelijk tussen het menselijke tekort en de goddelijke toorn, dat zich uit in de gedaante van plagen die op de aarde neerdalen. Ook gezien het feit dat de liefde het middel bij uitstek zou zijn, dat de mens kan losscheuren uit zijn ellendige toestand, was het van het grootste belang om de handeling juist op dat punt te situeren waar de getuigenis van de geschiedschrijvers wil dat de wraak van de hemel haar aan zou moeten pakken om haar te bezoedelen. Het was uiterst verleidelijk, uitgaande van de menselijke drijfveren, de enige die wij zouden begrijpen, de draden te ontwarren - op een hoger of lager niveau (?) - waarmee een dergelijke armzalige samenzwering beraamd kon worden. Het is waarschijnlijk dat begeerte en genot allesbehalve alleen maar liefde zijn en dat door hen hun gang te laten gaan de mens zichzelf vervreemd van de liefde als uniek middel voor verandering, als sleutel tot het wonderbaarlijke. Verlangen en genot zijn niet minder een wezenlijk bestanddeel van de liefde; niets kan maken dat het vlees niet één is en het besluit dat hen treft, door hen voor altijd verdacht te maken, betreft de eigenliefde. Het is niet teveel gevraagd dat de ons geschonken heersers gesommeerd worden bij die gelegenheid te verschijnen. Het schandaal ligt niet in het kluchtige beraad dat Panizza hen laat houden; het schuilt helemaal in de uitspraak waarvan wij willen of dulden dat zij die hebben gedaan.

Onder de puinhopen, die hij opeenstapelt, blijft een plant doorgroeien, waar wij ons van vergewissen dat de wortel gezond is en die niets anders is dan het mededogen. Dat mededogen, waaruit de diepe menselijke drijfveer van het stuk bestaat, hecht zich onweerstaanbaar aan de Duivel. Dat dat zo is, komt omdat hij de enige is voor wie de hele symboliek dynamisch en werkzaam blijft. Zelfs als hij -in opdracht - mijmert over de meest verschrikkelijke valstrik voor ons, zijn wij nou eenmaal zo dat wij ons niet laten betoveren door zijn gedachten, alsof het de onze waren die als kwikzilver voorbij waren gegaan. En omdat zijn kronkels die van ons slaafs navolgden, zijn wij ook bevattelijk voor zijn geklaag en eisen, - hoe onbeduidend ook, - als functie van zijn onmiskenbare bekwaamheid. Nooit had de Duivel ons meer nabij geleken dan heersend over alle aanzien van scherpzinnigheid van een verloederde Olympus. Wat betreft verleiding en berekening, dwingt hij ons zijn heerschappij te erkennen. De door hem vertegenwoordigde traditie gewijd aan het uitvoeren van de laaghartige behoeften van de Schepper, blijkt hier uit het zeer opgewassen zijn tegen zijn taak. Wat nog erger is, is dat hij erin slaagt ons te treffen met zijn tekortkomingen en zelfs zwakheden, zoals dromen in het Adelboek te staan, hoewel de heldendaad die wij hem zien volbrengen voldoende zal zijn om hem uit te roepen tot Vorst der sluwheid en heerser over deze wereld.

Het Eeuwige Vrouwelijke behoudt bij Panizza geheel haar aantrekkelijke waarde, zelfs als de aantrekkingskracht zoals bij Goethe in opwaartse richting werkt. Van Maria tot de verschillende gedaanten die de Duivel achtereenvolgens oproept op te staan uit de dodenakker, allemaal- zelfs de zo ontroerende uitzondering Heloise-wedijveren in onschuld en rieken naar een struikelblok. Voor de laatsten ligt daar het geheim van de onvermoeibare verleiding die zij uitoefenen, in overeenstemming met de verwoestingen die zij hebben aangericht. De Duivel zal zeer kieskeurig blijken te zijn bij het kiezen van zijn partner uit hen - van wie de schoonheid een pact moet sluiten met de meest belangeloze verdorvenheid - om binnen de voorgeschreven grenzen het verderfelijke meesterwerk tot stand te brengen: de zelfs zelf afwezige, met haar lijf des te meer aantrekkelijke dan schadelijke Vrouw, en de hele pracht en praal van de avond in verband gebracht met haar weelderige negligé.

André Breton